Download PDF | Aleksander Paroń - Bałkany Bizancjum Bliski Wschód Studia z dziejów i kultury wieków średnich (2022).
176 Pages
Wprowadzenie
Problematyka wschodnia stala sie juz statym elementem kolejnych Kongres6w Mediewist6w Polskich. Mozna chyba stwierdzi¢, Ze mamy do czynienia z powolnym, ale systematycznym wzrostem zainteresowania Wschodem wéréd polskich badaczy Sredniowiecza, Wschodem rozumianym juz nie tylko jako wschodnia, wzglednie potudniowo-wschodnia czesé Europy. Précz inspiracji plynacych z naszej teraZniejszosci, kt6rej zjawiska coraz bardziej nakazuja nam dostrzec i docenié pozornie tylko odlegty i egzotyezny Orient, czynnikiem dodatkowo absorbujacym wyobraZnie uczonych wydaje sie takze narastajaca ostatnio, cho¢é zawsze obecna wsr6d mediewistow, Swiadomosé ogromnego znaczenia azjatyckiego Wschodu dla dziej6w Sredniowiecznej Europy. Henri Pirenne przeszto 80 lat temu napisat: ,,bez Mahometa nie bytoby Karola Wielkiego”!. MySl te w sposéb jeszcze bardziej przewrotny i prowokacyjny strawestowat Henryk Samsonowicz, stwierdzajac, ze bez Mahometa nie bytoby Mieszka I, Ruryka, dunskiego Gorma i czeskiego Wactawa?. Obie konstatacje sktaniaja do polemiki, jednak uSwiadamiaja takze powage przemian, jakie dokonaly sie na Bliskim Wschodzie w poczatkach Sredniowiecza oraz ich, takze pozareligijny, wptyw na dzieje Europy. Przemiany te istotnie uczynily z obszaru Azji Przedniej Wschéd bliski, choé nie zawsze przyjazny, mieszkancom Srodkowej i wschodniej ezesci naszego kontynentu.
Wschéd ten przyciagat bowiem i fascynowat swoim bogactwem, jednak jako radykalna alternatywa cywilizacyjna prowokowal takze do odrézniania sie i budowania wiasnej tozsamosci. Ambiwalentny motyw bliskoSsci i radykalnej odmiennosci islamu i chrzeScijatstwa wyraZnie wystepuje w dwu tekstach otwierajacych niniejszy tom. Teresa Wolifska w dosyé obszernym studium poSwieconym muzutmanskim i chrzescijanskim wersjom legendy o mnichu Bahirze-Sergiuszu w interesujacy spos6b ukazuje polemike wyznawcéw obu religii. Przywolane przez Autorke wersje legendy zdaja sie tworzyé wspélna ptaszezyzne sporu, w ktérym te same postaci, mnich ijego uczen — mlodzieniec imieniem Mohammed, jawia sie jako krzewiciele nowej religii objawionej, para heretyk6w — tw6rc6w popsutego chrzescijanstwa, czy wreszcie prawowierny chrzeScijanski misjonarz i jego niezbyt pojetny, w dodatku targany zmystowymi sktonnosciami wychowanek. Legendy o Bahirze-Sergiuszu doskonale oddajqa zatem nie tylko polemike miedzy islamem i chrzeScijanstwem, lecz takze jej skutek - budowanie odrebnych tozsamosci wyznawcow obu religii.
Tekst Macieja Dawczyka r6wniez dotyczy miedzyreligijnej polemiki. Autor przedstawil poglady Riccoldo da Monte di Croce, kt6ry w antyislamskim traktacie filozoficznym starat sie wykazaé fatsz muzutmanskiej doktryny. Wioski dominikanin wskazy wat, ze nauk Mahometa nie tylko nie mozna pogodzi¢ z dogmatami religii chrzeScijanskiej, lecz takze z pogladami filozoféw antycznych, a zwtaszcza Arystotelesa, cenionego takze przez Arabow. Kwestii muzutmansko-chrzeScijanskiego antagonizmu posrednio dotyczy takze tekst Tomasza Petecha, w kt6rym przedmiotem analizy staly sie wierszowane partie drugiej ksiegi Historia Hierosolymitana Fulchera z Chartres. Dotyczyty one dokonan Baldwina I (1100-1118), kréla Jerozolimy, kt6remu powstale w wyniku pierwszej krucjaty panstwo zawdzieczalo przetrwanie i ugruntowanie swej pozycji na Bliskim Wschodzie. Fulcher, kapelan Baldwina I, starat sie poprzez odwotania do Biblii oraz twérczosci J6zefa Flawiusza wykreowaé pamie¢ 0 swym wiadcy jako ,,drugim Jozue”. Dzieki dociekaniom Autora artykulu uzyskalismy zatem interesujacy przyktad wykorzystania watkow z historii starotestamentowej dla nadania glebszego sensu wydarzeniom zwiazanym z rywalizacja lacinnikéw i muzutmanéw w Outremer.
Osobny blok tematyczny niniejszego tomu tworza studia poswiecone Bizancjum, czyli z perspektywy tacinniké6w, Wschodowi blizszemu. Europejskos¢ greckojezycznych Rzymian budzi czasem watpliwosci’, wszelako trudno zaprzeczyé, ze stare cesarstwo, choé potozone miedzy europejskim Zachodem a azjatyckim Wschodem, do konca swego istnienia byto obecne na Batkanach i silnie oddziaty wato na zamieszkujace ten obszar wsp6lnoty etniczne. Na fakty te zwraca uwage Jarostaw Dudek, choé badacz przedmiotem swej uwagi uczynil gl6wnie obszary zachodnich Batkanéw, polozone miedzy Adriatykiem i Morzem Jonskim a rzeka Strymon. Oddzialywanie Bizancjum w sferze kultury i SwiadomoSsci historycznej potudniowych i wschodnich Stowian ukazane zostalo przez Zofi¢g A. Brzozowska w jej studium poswieconym starobulgarskiemu ttumaczeniu skr6tu Historii paulicjan autorstwa Piotra z Sycylii (IX w.). Zagadnienie miejsca Bulgar6éw w rodzinie narodéw chrzescijanskich podjete zostato przez Kirila Marinowa. Badacz poddat wnikliwej analizie utw6r anonimowego retora Na pokdj z Butgarami, w kt6rym uwieczniony zostat uktad z roku 927, konezacy dtuga wojne bizantynsko-bulgarska. Badacz, dzieki analizie poréwnawczej zawartych w mowie nawiazan biblijnych, ukazal zawarty w niej przez bizantynskiego retora przekaz ideologiczny, wedtug kt6rego Bulgarzy, mimo przyjecia chrztu, zajmowali w ekumenie chrzescijanskiej miejsce nizsze niz Rzymianie-Bizantynczycy. Sposd6b postrzegania barbarzynskich wtadcéw przez elity cesarstwa na przyktadzie bulgarskiego cara Samuela zaprezentowat w swym studium Mirostaw J. Leszka.
Obecnosé imperium na Batkanach znajdowata sw6j wyraz nie tylko w sferze kultury. Nierzadko dla utrzymania wpty wow politycznych cesarstwo siegalo po przemoc. Problem funkcjonowania aprowizacji jego armii w Swietle dwu, datowanych na X wiek, traktat6w 0 wojskowoSci bizantynskiej porusza Szymon Wierzbinski. Meandry polityki cesarstwa wobec wkraczajacych na teren jego batkanskich prowincji ludéw koczowniczych (Pieczyngéw, Uz6w i Kuman6w) opisat Aleksander Paron. Brak zrozumienia odmiennosci kulturowej nomado6w, zwtaszcza ich przywiazania do wedrownego trybu zycia, stat sie zr6dlem powaznych ktopotoéw elit bizantynhskich, ktére ostatecznie rozwiazane zostaty dzieki zastosowaniu brutalnej przemocy. Tom zamyka studium Zdzistawa Pentka poSwiecone wiarygodnosci danych arabskiego historyka Ahmada al-Baladuriego (zm. 892) na temat Bizancjum w VII stuleciu.
Zebrane i przedlozone uwadze Czytelnika materialy w zdecydowanej wiekszosci sa poklosiem dwu sekcji VI Kongresu Mediewistéw Polskich (Wroctaw, 20-22 wrzeSnia 2018), a mianowicie sekcji 5. Islam i jego zatozyciel w kulturze europejskiego Wschodu i Zachodu w sredniowieczu, kt6rej organizatorkami bylty Zofia A. Brzozowska i Teresa Wolinska (UL), oraz sekcji 14. W cteniu starego cesarstwa: bizantynskie Batkany od VII do X1V wieku, zorganizowanej przez Mirostawa J. Leszke i Kirifta Marinowa (UL) oraz Aleksandra Paronia (IAE PAN)*. Studium Tomasza Pelecha jest rozszerzona wersja wystapienia wygloszonego w ramach sekcji 7. Hortus medievalis, podczas kt6rej swoje badania prezentowali mtodzi mediewisci.
Aleksander Paron
Islam jako zepsute chrzescijanstwo w Swietle Legendy o mnichu Bahirze (na przyktadzie dtugiej redakcji arabskiej)'
Teresa Wolinska
WSréd tekst6w chrzeScijafiskich, powstatych w reakcji na ekspansje arabska i muzutmanski podbdj terytori6w zamieszkanych przez chrzeScijan, wazne miejsce zajmuja opowiesci o syryjskim lub arabskim mnichu, ktory byt nauczycielem Mahometa?. Chociaz mamy do czynienia z legenda, odnalezé w niej mozna wiele elementéw historycznych i spor6w doktrynalnych, kt6re wskazuja na VII w.*
Opowiesé byta w Sredniowieczu jedna z najbardziej rozpowszechnionych legend. Istniato wiele jej wersji, a wspomniany duchowny pojawiat sie w nich jako bezimienny mnich albo wystepowat pod réznymi imionami — Bahira, Sargis, Nastur (Nastura). Na Zachodzie byt znany jako mnich Sergiusz, bowiem czesto utozsamiano go ze Swietym Sergiuszem. Prébe rozwiazania problemu imienia mnicha dat Alphonse Mingana. W jego opinii Sergiusz byt postacia historyczna, do kt6érej chrzeScijanie mieszkajacy w Syrii odnosili sie tytulem bhira, nadawanym wszystkim mnichom. Oznaczat on osobe wybrana czy tez zatwierdzona (przez Boga), czcigodna, szacowna, sprawdzona‘.
Arabscy muzutmanie wzieli ten tytut za wlaSciwe imi¢®. Zbitka Sergiusz-Bahira znaczytaby zatem Czcigodny Sergiusz°.
W tradycji muzutmanskiej funkcjonowaty opowiesci o chrzescijanskich mnichach, kt6rzy rozpoznali proroka w mlodym Mahomecie’, dostrzegajac znak na jego plecach — ,,pieczeé proroka” (khatam al-nubuwwa)* oraz obserwujac cudowne zjawiska zwiazane z jego osoba (np. chmury ocieniajace Mahometa przed stoficem)’. Legendy takie odnajdujemy w dzielach licznych autor6w muzulmanskich, sposréd ktérych najlepiej znana jest opowiesé biografa Mahometa, Ibn Ishaka, przekazana przez [bn Hishama. Podstawa dla ich powstania byty informacje o kontaktach Arab6w z Mekki, wéréd nich cztonkéw rodziny Mahometa, z chrzeScijanami i Zydami w trakcie podr6zy handlowych, w ktérych ten ostatni uczestniczyt”. W opinii Briana C. Bradforda Zr6dtem legendy mogta byétez postaé Sw. Sergiusza z Rusafy w Syrii!!. Meczennik ten, znany jako Sarjis w tradycji arabskiej i Sarkis w armenskiej, cieszyl sig szczeg6lnym powazaniem wsréd Arab6éw, w szczegélnosci sprzymierzonych z Bizantyncezykami Ghassanid6w, ktérzy pielgrzymowali do jego grobu. Za Justyniana I (627-565) Rusafa otrzymala jego imie — Sergiopolis'*. Fakt, ze do opisywanego w legendzie spotkania Mahometa z Bahira mialo dojSé¢ w Syrii, moze uprawdopodobniaé przypuszczenie Bradforda.
Nietrudno zrozumieé powody narodzin arabskiej opowiesci o mnichu, ktéry z pozycji przedstawiciela starszej religii Ksiggi potwierdzaé miat prorockie aspiracje Mahometa!*. Warto jednak zastanowié sie, co sprawilo, ze wkrétce po opanowaniu przez muzulmano6w obszaro6w Syrii, Palestyny i Egiptu zaczety powstawaé jej chrzescijanskie wersje. Nasuwaja sie tez pytania o wzajemne zaleznosci chrzeScijanskich i muzutmanskich wersji legendy. Sa one tym bardziej istotne, Ze opowiesci chrzeScijanskie zaczynaja sie w miejscu, w kt6rym konezy sie legenda muzulmanska. Catkowitemu przeorientowaniu ulegt takze ich wydzwiek. Wedtug nich Bahira byt heretykiem, mnichem wygnanym przez swego biskupa, w zwiazku z niewlaSciwym kultem krzyza". W zaleznosci od wersji legendy reprezentowal r6zne odtamy chrzeScijanstwa — by wat wyznania nestorianskiego, monofizyckiego (jakobickiego) albo arianskiego.
O popularnosci chrzescijanskiej legendy o Bahirze Swiadezy zar6wno wielosé redakcji, jak i liczba zachowanych rekopis6w!*. Posiadamy obec-nie dwie redakcje syryjskie — zachodniosyryjska i wschodniosyryjska oraz dwie arabskie, krétka i dtuga!®. Powstawaly one w r6znych Srodowiskach i funkcjonowaly wéréd chrzeScijan r6znych obrzadkow — jakobitéw, melkitéw, nestorian’”. Trzy z nich (dwie syryjskie i dtuga arabska) zostaty opublikowane w latach 1898-1903 przez Richarda Gottheila'®. Nowa edycje wszystkich redakcji zawdzieczamy Barbarze Roggemie’”.
Oprécz wlasciwych, legendarnych opowieSci 0 Bahirze pojawia sie on (czesto bez imienia) w ogromnej liczbie innych Zrédet. Mozna wSréd nich wymieni¢ datowana na poczatek VIII w. Dyspute mnicha z Bet Hale z arabskim moznym”®,
teksty Jana z Damaszku?!, Teofanesa Wyznawcy~, Jerzego Mnicha’’, al-Kindiego*4 — by wspomnieé tylko najwezeSniejsze.
Dla ustalenia wzajemnych zaleznoSsci miedzy chrzeScijanskimi i muzutmanskimi wersjami opowieSciami 0 mnichu i proroku istotne jest okreSlenie czasu ich powstania, co nie jest tatwe. Pisany tekst historii Bahiry zar6wno w Zrédtach chrzeScijanskich, jak i w tekstach autor6w muzulmanskich pojawit sie dopiero w IX w., ale tradycja ustna poprzedzala pisana*®. W szczegélnosci muzutmanska wersja legendy dtugo funkcjonowala jedynie w przekazie ustnym. Z kolei datowanie redakeji chrzeScijanskich utrudnia fakt, iz kazda z nich sktada sie z kilku czesci, spisanych w réznym czasie”®. Na to, Ze opowiesé musiata zaczaé powstawaé juz po okresie wielkich podbojéw arabskich, wskazuje miedzy innymi fakt, iz Bahira otrzymat od Boga polecenie (kt6re skrupulatnie wykonal) poinformowania wiadcéw Bizancjum i Persji, Ze ich panstwa zostana zniszczone”. Jak sie wydaje, do IX w. obie tradycje rozwijaty sie niezaleznie od siebie”*. P6zniej chrzescijanska legenda zostata rozbudowana jako odpowiedz na muzutmanska opowiesé o rozpoznaniu w Mahomecie proroka”’. Badaczka legendy, Barbara Roggema nie ma watpliwosci, ze stanowi ona przepisanie islamskich historii? i jest zalezna od tradycji islamskiej*".
Struktura wszystkich wersji legendy jest, z grubsza biorac, zblizona. Dotyczy to w szczegélnosci obu redakcji syryjskich i krétkiej arabskiej, kt6re Barbara Roggema nazywa synoptycznymi™. Chociaz jednak we wszystkich mozemy znalezé wiele element6w wspolnych, réznia sie one od siebie wieloma szezegd6lami™. Przede wszystkim ich glowny bohater nazywany jest r6znymi imionami — Rabban Sargis (Sergiusz) w redakcji zachodniosyryjskiej™, Sargis (Sergiusz) Bahira we wschodniosyryjskiej i krotkiej arabskiej””, wreszcie Bahira w dlugiej arabskiej*®. Autorzy obu redakcji syryjskich okreSlaja go jako Nienawidzacego Krzyza”. W poszczegélnych redakcjach rézne sq imiona narrator6w — mnich6éw, ktorzy spotkali Bahire i wystuchali jego opowiesci*. Ponadto pojawiaja sie w nich inne postaci, np. Zyd Ka‘b*, ktory wedlug redakeji syryjskich by! odpowiedzialny za wy paczenie nauk Bahiry.
Najbardziej rozbudowana opowiesé odnajdujemy w dtugiej redakcji arabskiej. Glownym narratorem jest w niej sam Bahira”, ktéry jako starzec odbywa swego rodzaju spowiedz przed odwiedzajacym go Murhabem (Mrhb)*!, mnichem-narratorem. Fakt, ze czyni to w obliczu przewidywanej rychtej Smierci, czyni historie bardziej wiarygodna**. Mnich, kt6ry wystuchat spowiedzi Bahiry, pozostawat z nim przez dlugi czas w klasztorze i spisat opowieSé w jego obecnosci**. Nie poznajemy nazwy klasztoru, wiemy jedynie, ze znajdowal sie niedaleko ziem Saracenéw"*.
Inna cecha wyr6zniajaca dtuga redakcje arabska sq liczne odwotania do Koranu. Narrator korzysta z kazdej okazji, by cytowaé Swieta ksiege islamu lub czynié do niej aluzje*’. Barbara Roggema doliczyla sie ok. 40 werséw koranicznych, cytowanych w analizowanym tekScie**. BezpoSrednie cytaty i bardziej luZne odniesienia pochodza z prawie dw6ch tuzinow sur, czego dowiddt Brian C. Bradford”. Autor opowiesci wktada w usta Bahiry fragmenty Swietej ksiegi muzulmanow, by nastepnie podawaé ich chrzescijanska interpretacje. Sa to przede wszystkim te wersety, kt6re w pozytywny sposéb odnosza sie do chrzeScijanstwa, np.: ,JeSli watpisz w to, co zestalismy tobie, zapytaj tych, kt6rym dano te ksiege wezesniej”"*, co jednoznacznie przy wodzi na mySl werset 94 sury 10”. R6wnoczeSnie nauczyciel Mahometa wyjasnial, Ze ma na mySli Ewangelie, ktora jest prawdziwsza od jakiejkolwiek innej ksiegi°®’. W nauczaniu Bahiry pobrzmiewa tez werset 82 sury 5, w kt6rym chrzeSscijanie zostali okreSleni jako najbardziej przyjazni wobec islamu*!.
We wszystkich redakcjach przyczyna, dla ktérej Bahira podjat sie roli nauczyciela Arabéw, byta wizja, ktéra ujrzat w trakcie swego pobytu na Synaju™. Zapowiadala ona przyszle sukcesy synéw Izmaela. Symbolem ich panowania byt biaty lew, kt6ry przybytz pustyni syryjskiej i pozart zar6wno Wschdd, jak i Zachod™. Po nim w wizji pojawiaty sie kolejne bestie, symbolizujace wladze potomkow Haszima, Fatimy i innych, az po ostatniego krdla spoSréd synéw Izmaela™. Ich rzady, chociaz dtugie, musiaty sie jednak skoncezyé — pokona¢ ich mial kr6l Rzymian®. Swojq wizje uzupetnit Bahira lektura Tory, prorokow starotestamentowych, u ktérych wyczytat o przysztym panowaniu synéw Kedar i Izmaela™, oraz Apokalipsy Pseudo-Metodego, réwniez zapowiadajacej ich sukcesy™.
Wizja w potaczeniu z lekturami uzmystowila Bahirze, iz wSr6d Arab6w narodzi sie wielki czlowiek, kt6ry bedzie rzadzit poteznym krélestwem*®, stanie sie protoplasta wielu wtadcéw i bedzie stawiony az po krafice ziemi™. Ten cztowiek, noszacy imie Mahomet, zostanie glowa synéw Izmaela, ich krélem™. Skupi w swych rekach potege i wiadze, jego imie stanie sie slawne, a jego ludzie beda za nim podazac!. Dzieki temu Mahomet nawréoci swoja rodzine i sw6j lud, ktéry odstapi od oddawania czci bozkom i zacznie czci¢ ,Boga wzniostego, jedynego”®.
Chociaz w dtugiej redakcji arabskiej znajduja sie wizje apokaliptyczne™, ich rola jest mniejsza niz w redakcjach syryjskich — tu na pierwszy plan wysuwa sie rozbudowany opis spotkan Bahiry z Mahometem™. Przyjrzyjmy sie zatem, w jakich okolicznoSciach miato dojsé do spotkania tych dwu protagonistéw, dlaczego Bahira podjat sie nauczania Mahometa i czego go nauczat.
Po powrocie z Synaju Bahira osiadt w rejonie al-Aytar lub al-Ansar® i zaczat gtosi¢, iz w kazdym koSciele winien sie znajdowaé tylko jedenkrzyz®, co doprowadzito do konfliktu z miejscowym biskupem i wygnania mnicha™. Schronienie znalazt na pustyni, w tajemniczym klasztorze, kt6rego nazwy nie poznajemy, na ziemiach synéw Izmaela. Poniewaz zostat przez nich przyjety zyczliwie, zaprzyjaZnil sie z nimi®. Leczyt ich i nauczat, gdy zaczeli przychodzié do zbudowanej przez niego studni®. Zaczat im opowiadaé o ich przodkach — Hagar i Izmaelu —i 0 obietnicy danej im przez Boga”’. Zapowiedziat tez pojawienie sie wSréd nich wielkiego cztowieka”!.
Pewnego dnia wSr6d koczownik6w, ktérzy przychodzili do jego studni, wypatrzyt bystrego, inteligentnego, madrego, dobrze wychowanego chtopca. Co ciekawe, w dtugiej redakcji arabskiej, w odréznieniu od innych, Mahomet w czasie pierwszego spotkania z Bahira nie byt juz dzieckiem, ale dorastajacym miodziencem”,. By! Swiadom swej pozycji i zachowywalt sie jak przy wédca’. Bahira zauwazyl, ze mlodzieniec umie sie wy powiadaé i — co szczegdélnie warte podkreSlenia — cieszy sie autorytetem wSréd kupcéw i przewodnik6éw wielbladéw”. To wlaSnie te cechy sprawily, ze Bahira uznal, iz to wtaSnie on musi zostaé przywédca Izmaelit6w”>. Oczywiscie w chrzescijahskich opowieSciach o Bahirze nie ma znakéw znanych z legendy muzutmanskiej, ktére miaty wskazywaé na Mahometa jako przyszlego proroka”. Zapewne to sktonito Sidney’a H. Griffith’a do wniosku, ze w redakcji arabskiej nie ma Sladé6w muzutmanskiej opowiesci o mnichu””.
Przekonany, ze sukces Mahometa i dtugotrwale panowanie jego potomkéw sa nieuniknione’, Bahira uznal, ze musi ograniczyé straty, uzyskujac wplyw na przyw6dce Arabéw. Chociaz od razu powiedziat Mahometowii, jaka przysztoségo czeka, zapewne nie bedac pewnym reakcji jego towarzyszy, umdwil sie z nim na spotkanie na osobnosci”. Na poczatku sprawdzit stan wiedzy mtodzienca — okazalo sie, ze chociaz byt on cztowiekiem niepismiennym™, nieobce mu byty dzieje zmagan Arabéw z Izraelitami za Gedeona, ktére znat z opowiesci szejkow. Pamietal, ze kiedyS Arabowie rzadzili Syria®".
OkreSliwszy w ten spos6b, na czym moze budowaé, Bahira zaczat regularne spotkania z Mahometem. Autor dtugiej redakcji arabskiej stara sie przekonaé czytelnika, ze celem mnicha byto nawrécenie mlodego Araba i jego ludu na chrzescijanstwo. Bahira deklarowal to wprost, podkreSlajac, ze starat sie sktonié Mahometa do wiasciwej wiary i do niepodwazalnej prawdy™. Opowiadat mu 0 Bogu, Trojcy Swietej, hipostazach itd. Przekazat mu wiedze o nadejéciu prawdziwego Mesjasza‘* i nauczat o Chrystusie jako Synu Bozym®. Odpowiadat na jego pytania dotyczace religii®®. Chwalit sie, ze wprowadzit do Koranu wiele elementéw chrzeScijanskich, np. wersety dotyezace Marii i dziewiczego poczecia Jezusa*’”. Co ciekawe, Bahira miat twierdzié, ze nie wszystkie tajemnice objasniat Mahometowi, bojac sie reakcji jego towarzyszy®.
Szybko okazato sie, Ze nie wszystko jest dla Mahometa do zaakceptowania. Jak tatwo sobie wyobrazié, na najwieksze problemy Bahira natrafil, probujac objasnié mu dogmat Tréjcy Swietej. Gdy ostrzegat go przed Zydami i politeistami, Mahomet poczatkowo sadzit, ze tymi ostatnimi sa chrzeScijanie”. Jego nauczyciel musial mu dopiero ttumaczy¢, Ze ma na mySsli Kurajszytow, ktérzy czeza bozk6w w Mekce”. Nakazat mu tez walke z wielobéstwem"!. PézZniejsze rozmowy pokazaty jednak, ze Mahometa nie udato sie w tej sprawie przekonaé. Zdaniem Bahiry jego niepowodzenie bylo spowodowane faktem, Ze w umySle Araba gleboko zakorzenila sie herezja ariafiska”*. Z legendynie dowiadujemy sig jednak o jakichkolwiek kontaktach Mahometa z innymi, poza Bahira, chrzeScijanami. Dotyczy to tez arian.
Dogmat Tréjcy Swietej byt wazna, ale nie jedyna trudna kwestia. Uczen zwrocit Bahirze uwage, ze jego lud nie pojmie tak skomplikowanych prawd wiary, i poprosit o przedstawienie ich w bardziej przystepnej formie”*. Mnich zaczat zatem przystosowywaé swe nauki do mozliwoSci percepcyjnych Mahometa i jego ludzi. Chociaz nadal nauczal 0 Stowie Bozym, Duchu Swietym i wcieleniu™, na prosbe arabskiego przy wédcy przygotowat zwiezta formule wyznania wiary” i tak uproscil doktryne, by Arabowie nie musieli poSwiecaé wiele czasu na jej studiowanie”.
W bardzo ciekawy sposob Bahira ttumaczyt czynione ustepstwa sobie i swoim stuchaczom. Murhabowi opowiadal, ze czynil tak po to, by Arabowie porzucili kult bozkéw i wytrwali w monoteizmie””. Co wiecej, twierdzit, ze tak naprawde godzac sie na formule ,,nie ma boga oprécz Boga”, pod ptaszczykiem islamu ukrywat nauki chrzescijanskie”. Nazywajac nawréconych Arab6w muzutmanami!, miat na mySli, ze sa oni ,muzutmanami Chrystusa”!!. Islam miat zatem oznaczaé podporzadkowanie sie Chrystusowi'®?. Podobnie, dyktujac muzutmanska formule ,,W imie Boga Mitosiernego, Wspétezujacego”!, miat mieé na mySli Trdjce Swieta, przypisujac osoby Boskie poszczeg6Inym elementom muzutmanskiego wyznania wiary — odpowiednio: Bég = Ojciec, Odwieczne Swiatto, Mitosierny = Syn Bozy, Wspélczujacy = Duch Swiety!4. Tym sposobem zaréwno shahada (muzutmanskie wyznanie wiary), jak i basmala, otwierajaca wszystkie sury z wyjatkiem 19, staty sie formulami chrzescijafskimi. Podobnie chrzescijanska interpretacje uzyskaty inne fragmenty. Noc przeznaczenia'®> zostafa utozsamiona z Bozym Narodzeniem', zas slowa ,przyjelismy barweBoga’”"”” zostaty powiazane z chrztem Chrystusa'®. Bahira twierdzié mial, ze jego intencjq nie byto stwierdzenie, iz Jezus nigdy nie umart na krzyzu, co znalazio sie w Koranie!™, lecz jedynie, Ze nie umart w swojej boskiej naturze'!”, Podobnie przemycaé miat informacje o jego zmartwychwstaniu w wersecie méwiacym 0 jego wyniesieniu do Boga!!!. Opisujac raj, w kt6tym plyna cztery rzeki, traktowal je jako symbole Ewangelii!!*. Na chrzeScijan rozciagniete zostato okreslenie ,pomocnicy Boga”, uzyte w Koranie wobec apostoléw!'?. Nawet opisujac zasady modlitwy muzutmano6w, interpretowat je w duchu chrzeScijafskim, doszukujac sie w towarzyszacych jej gestach (np. zwracaniu sie ku trzem stronom Swiata pod koniec modlitwy) symboliki Trdjcy Swietej!#. Gdy méwit 0 Swiadkach zawieranych um6w, miat na mySli Swiadectwo Ojca i Ducha Swietego skierowane do Syna w trakcie chrztu w Jordanie"">. Starajac sie sklonié Arabow do kierowania sie na wschéd w czasie modlitw, argumentowal, ze tam znajduje sie Eden'*. Dyktujac stowa wzywajace Arabéw, by modlili sie do swego Pana i sktadali ofiary, miat na mySli Jedynego Boga, trzy hipostazy i ofiare Baranka paschalnego!”,
Jednymi z najciekawszych fragmentéw legendy sa te, w kt6rych Mahomet wystepuje w roli negocjatora zasad religijnych. Mlody przywédca prosit Bahire o rady w sprawie sposobu, w jaki winien propagowa¢é religie i prawo wsréd swych wspétplemiencéw''*. Wymogi chrzescijafstwa okazaly sie jednak zbyt trudne dla koczownikéw. Mahomet, ktéry znat dobrze swych wsp6tbraci, stat sie ich reprezentantem, starajacym sie uzyskaé zlagodzenie przykazan. Przedmiotem negocjacji byly — post, modlitwa, raj, liczba zon. Bahirawprawdzie podkreSlat, ze wprowadzenie okreslonych rytualéw i praktyk jest konieczne, podobnie jak prawa!!’, bo w innym przypadku Mahomet nie osiagnie sukcesu, ale potem godzil sie na ustepstwa. Gdy Arab po raz pierwszy przyszedt w tej sprawie do Bahiry, oSwiadczyl, ze jego ludzie sa zbyt zmystowi, co oznacza, ze nie beda w stanie dostosowaé sie do moralnosci chrzeScijanskiej. Wskutek jego argumentéw mnich zawart w Koranie fragment, kt6ry pozwalal na nieograniczona poligamie'?°. Warto w tym miejscu przypomnieé, ze w chrzeScijanskiej literaturze polemicznej obecne sa liczne odniesienia do wielozenstwa w islamie!!.
Podobnie konieczne okazatlo sie zlagodzenie codziennych praktyk religijnych, poniewaz Arabowie nie byli przyzwyczajeni do meczacych postéw i modlitw!”. Mahomet zachowy wat sie w tym przypadku niczym wytrawny kupiec. Zrecznie wykorzysty wal powszechne przekonanie, iz koczownicy sa prosci, nieprzywykli do dtugiego wysitku, lubiacy uciechy cielesne, by uzyskaé kolejne ustepstwa!*}. Wskazy wal tez na wlasne ograniczenia — brak dostatecznego autorytetu, by przekonaé wspolbraci do podporzadkowania sie wymaganiom stawianym przez Bahire. Gdy préba zmuszenia Arab6éw, by modlili sie ku wschodowi, zakonczyta sie buntem (chcieli Sladem swych ojc6w zwracaé sie w kierunku Qibla'**), Bahira polecit Mahometowi modlié sie wraz z nimi w kierunku Mekki!?°, Dziatajac w ten spos6b, Mahomet sprawil, ze zamiast dtugotrwatych post6w muzutmanom nakazany zostat niezbyt uciaZliwy post od Switu do zmierzchu, przez jeden miesiac w roku!?°. Podobnie wynegocjowane zostaty zasady modtéw, ktére nie mogty byé zbyt dtugie!””. Przyznaé trzeba, ze nie tylkokoezownikom trudno byloby sprostaé wymogom okreSlonych pierwotnie przez Bahire. Zdaniem mnicha nalezato modlié sie siedmiokrotnie w ciagu dnia i raz W nocy, przy czym kazda z modlitw winna obejmowaé czy tanie wielkiego psalmu i trzy homilie!”®. Po interwencji Mahometa, kt6ry wyttumaczy! Bahirze, ze jego wsp6tplemiency nie sprostaja takim wymogom, gdyz nie sa do tego zdolni i nie maja na to sily, zostaty one zlagodzone — wprawdzie liczba modlitw si¢ nie zmienila, ale czas ich trwania zostat skr6cony'””. RownoczeSnie precyzyjnie zostaly okreSlone zasady, ktorych nalezato przestrzega¢ w trakcie nabozenstw — pory dnia, sposoby wezwania na modlitwe i poprzedzajace je rytuaty oczyszczenia°. Réwniez prawo szariatu (shar‘ia) zostato nadane Arabom przez Bahire"*!. Zakazat im walk bratobdjczych'™, nakazat piatkowa modlitwe i okreslit zakazy zywieniowe, ktére miaty ich obowiazywac!™. Polecit tez Mahometowi ustanowienie dla jego wspétplemiencéw prostego nieskomplikowanego stylu zycia (sunna)'*, Wytyczne Bahiry miaty tez zawieraé zasady zawierania uméw!™. Innym problemem byty nakazy dotyczace sfery seksualnej. Jak juz wspomniano, wskutek pr6sb Mahometa Arabowie dostali zgode na poligamie!”. Poniewaz rowniez w Zyciu poSmiertnym asceza byta dla nich nie do zaakceptowania, mnich dat im to, czego chcieli w zapowiedzi raju — mieli w nim jes¢ pi¢ i doSwiadezaé seksualnych rozkoszy'”. Jak ujat to Michael Philip Penn, Bahira ,,designed this made-up religion to appeal to their sensuality”'**. Rowniez mlody Mahomet nie byt wolny od pokus cielesnych. W dtugiej redakcji arabskiej zostat ukazany jako lubiacy przyjemnosci cielesne tak samo jak jego lud*. Prosi! Bahire 0 pomoc w sprawie Zajnab, zony swego adoptowanegsyna Zaida. Gdy opowiedziat Bahirze 0 swojej pasji do tej kobiety, mnich napisal dlan fragment Koranu, ktéry pozwalat Mahometowi ja poslubié™®. Ta historia, z r6znymi szczeg6tami, byla wielokrotnie powtarzana w chrzeScijanskiej literaturze polemicznej przeciwko islamowi"!.
W pewnym momencie ustepstwa czynione przez Bahire zaczety oddalaé gtoszona przez niego doktryne od chrzescijahstwa. To on miat podyktowaé werset ,Gdyby Milosierny miat syna, bytbym pierwszym z czcicieli”'?, bedacy polemika z chrzescijanstwem i negacja mozliwoSsci posiadania syna przez Boga. Co wiecej, przekonany 0 nieuniknionosci rzad6w Mahometa i jego potomkoéw, a takze naciskany przez Mahometa, by jeszcze bardziej uproscil swe nauki, bowiem Arabowie nie rozumieja ich i nie chea przyja¢!, Bahira podyktowat werset ,,nie ma boga oprécz Boga”'4. Potwierdzit tez, ze Mahomet jest postancem Boga, wystanym dla pokonania politeistow™. R6wnoczeSnie miat napisaé, iz Mahomet jest niczym wiecej niz apostotem"™®. Gdy okazato sie, Ze nauczani przez Mahometa Arabowie szybko zapominaja tych nauk i powracaja do kultu bozk6w'”, Bahira poszedt jeszcze dalej w swych ustepstwach — polecit Mahometowi przekazaé, jako objawiony, werset ,,Powiedz: On jest Bogiem, Jedynym, Wiecznym Bogiem. On nie ptodzi ani nie jest zrodzony inie ma nikogo podobnego do Niego”. Zamiescit totez w ksiedze*. Mniej kontrowersyjny by! werset: ,O wy niewierni! Ja nie cz¢ze tego, co wy czcicie i wy nie czcicie tego, co ja czcze. Dla was jest wasza religia i dla mnie jest moja religia ”. Chociaz byt on réznie interpretowany, chrzeScijanie starali sie udowadniaé, ze wspétbrzmi on z zakazem przymusu w religii!™, i ze ,niewierzacymi” nie sa chrzeScijanie.
Starajac sie pozyskaé Mahometa dla swych nauk, Bahira zapewnial go, ze jeSli je przyjmie, to odniesie sukces, a jego stowa beda wiarygodne dla ludéw i narodéw, z wyjatkiem Zydé6w'"!. Przekonywal go, ze moze zosta¢ wiadcq Arab6éw, chociaz jest ubogim sierota, jeSli tylko zostanie uznany za proroka, apostota Boga. WiaSnie pragnienie odniesienia sukcesu, zdobycia wladzy nad plemieniem, wydawato sie byé motorem napedowym Mahometa. By go osiagnaé, godzit sie spetniaé zadania Bahiry, np. w sprawie gwarangji dla chrzeScijan'™. Z tego tez powodu przystat na pomys! mnicha, by pobieraé od niego nauki w nocy'™, a nastepnie przekazy wac je swoim ludziom, a takze na to, by spisana przez Bahire ksiege (w domysle - Koran) przedstawic¢ im jako zestana bezposrednio z nieba!*°. Potem oszu-
iwat swoich wspétplemiencéw w kwestii proroctw i czynionych cud6éw. ‘oniewaz Arabowie domagali sie ich jako dowodu, ze maja do czynienia z prorokiem'™, Bahira, ktéry odbyt pielgrzymke do Jerozolimy i zobaczyt niebo w swej wizji na Synaju, pozwolit, aby Mahomet udawal wiedze o tych rzeczach'”. W ten sposdb do legendy wprowadzone zostaty dzieje nocnej podrézy proroka do Jezozolimy (isra) i jego podrézy do nieba (mi‘rag)!®.
Mimo czynionych wysitk6w Mahomet nie zdotal sprawié, aby Arabowie zrozumieli nauki Bahiry, chociaz starat sie nadaé swemu ludowi prawo i praktyki religijne zalecone przez nauczyciela.
Bahira miat Swiadomosé swego grzechu, jakim byto poczynienie daleko idacych zmian w nauczaniu chrzeScijanskim w celu pozyskania Arab6w dla monoteizmu!’. Wiedzial, ze chrzeScijanie moga czynié mu wyrzuty'™. Bronit sie, przy wotujac ksiegi, ktore wskazywaty na przyszle panowanie syné6w Izmaela ina swa wizje na Synaju'®!. ,,I kazano mi robié to, co zrobitem” — twierdzit, majac na mySli swa misje do cesarza Maurycjusza i szacha Chosroesa!®, ale tez gloszenie zapowiedzi nadejscia krélestwa synéw Izmaela. Czynil to wszak, by wypetnito sie proroctwo i obietnice dane przez Boga'®. Wiedziat jednak, ze ponidést porazke; chociaz gtosit Trdjce Swieta, ostatecznie zaangazowal sie przeciw Bogu'*?. WymySlit dla Mahometa proroctwo i napisat ksiege, chociaz zastrzegal, ze nie byla podobna do pism prorokéw'®. Mnich rozr6éznial to, co uczynit postuszny boskim rozkazom i to, co robit bez niego, na sw6j wlasny rachunek. Jego grzech polegat na doradzaniu Mahometowi, aby twierdzil, ze jest prorokiem, a zwtaszcza, by wtaczyt antytrinitarne wersety do Koranu'®. Bahira zrobit to, gdy stracit zapewne nadzieje na uczynienie Arabéw chrzescijanami!™.
Mnich miat na swa obrone dwa sukcesy — odejScie Arabé6w od politeizmu i uzyskanie gwarancji bezpieczenstwa dla chrzescijan'®. To ostatniezagadnienie zajmowato wazne miejsce w dziataniach Bahiry. Przyznawat sie do napisania wersetu: ,,1 nie spierajcie sie z ludZmi Ksiegi, chyba, Ze w spos6b piekny”™. Wskutek jego nacisk6w Mahomet miat mu obiecaé nie tylko, ze jego ludzie nie beda czynié krzywdy chrzeScijanom i Ze beda oni traktowani sprawiedliwie, ale takze, Ze beda mogli posiada¢ koScioty i ich potrzeby beda zaspokajane’””. Réwniez w kwestiach podatkowych Mahomet miat zlozyé odpowiednie gwarancje, przynajmniej w odniesieniu do mnichéw"!, Obiecat sprawié, ze nie beda od nich pobierane podatki takie jak charadz czy dzizja'”*. Niestety Bahira nie mégt byé pewien trwalosci powyzszych zobowiazan, bowiem prorokowat, ze po Smierci Mahometa wazne rzeczy, kt6re dla niego napisat i wymySlil, zostana zmienione’”’.
Redaktorzy Legend o mnichu Bahirze dazyli do neutralizacji islamskiego triumfalizmu poprzez wlaczenie wiadzy arabskiej i islamu w chrzeSscijanska wizje dziejéw. Skoro rzeczy wistym autorem Koranu miat byé Bahira, to Swieta ksiega muzutmanéw wywodzila sie z chrzeScijanstwa!”*. Faktyczne narodziny islamu bytyby zatem skutkiem z jednej strony opacznego zrozumienia nauk mnicha, z drugiej jego lekkomySInosci. Chociaz poczatkowo miat ambicje, by przekaza¢é Mahometowi chrzeScijanskie prawdy wiary, stopniowo ustepowal pola, godzac sie na zbyt daleko idace ustepstwa w kwestiach dogmatycznych. R6wnoczeSnie w tradycji chrzeScijanskiej Bahira stat sie heretyckim mnichem, uciekinierem, wygnancem z wiasnej spotecznosci!”, kt6rego nieprawomySIne poglady inspirowaly Koran. Pozwalato to wyttumaczy¢ biedne, z punktu widzenie ortodoksyjnego chrzeScijanstwa, nauki muzutmanskie. Wszystkie trzy wsp6lnoty chrzescijafskie: ortodoksyjna, monofizycka i nestorianska wierzyty, Ze wina za przyczynienie sie do narodzin islamu spada na schizmatyckie herezje’”’.
Dla podbudowania morale chrzeScijan wazne byto tez wykazanie, ze chociaz doktryny islamu wydaja sie byé podobne do chrzescijanskich, praktyka religijna jest znacznie bardziej poblazliwa. Miato to byé spowodowanetym, ze Arabowie poszukiwali przyjemnosci i pozadliwosci. Byli tez zbyt prosci, by nie powiedzieé prymitywni, by pojaé i zaakceptowaé chrzeScijanstwo!”7. Widaé w tym odzwierciedlenie powszechnego stereotypu dotyczacego tego etnosu!”®. Jak to ujat Sidney Griffith, mamy do czynienia z proba zaprezentowania islamu jako uproszczonej i zdegenerowanej for- my chrzescijanstwa!”.
Link
Press Here
0 التعليقات :
إرسال تعليق